سفارش تبلیغ
صبا ویژن
AGHLY
سینه خردمند صندوق راز اوست و گشاده‏رویى دام دوستى و بردبارى گور زشتیهاست . [ یا که فرمود : ] آشتى کردن ، نهان جاى زشتیهاست و آن که از خود خشنود بود ناخشنودان او بسیار شود . [نهج البلاغه]

ابن سینا و تشیع دوازده امامی

جویا جهانبخش

بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله الذی من علینا بمحمد نبیه صلی الله علیه و آله دون الامم الماضیه و القرون السالفة
شنیده بودم در مصررساله‏ای قدیم درباره تشیع ابن‏سینا منتشر شده است، ولی تا چندی - مطابق معمول- دست خود را کوتاه و خرما رابر نخیل کرانه‏های نیل می‏دیدم!؛ تا امسال دوست دانای دانشمندم، آقای ابراهیم سپاهانی، هنگامی که از یافته‏های خویش در نمایشگاه بین‏المللی کتاب تهران سخن می‏گفت، از کتابی موسوم به توفیق التطبیق که طبع مصر است و درباره «ابن سینا و تشیع»، یاد کرد، چون غایت اشتیاق و آرزومندی مرا بدین مطلوب و مرغوب چند ساله مشاهده نمود، کریمانه کتاب را برای مطالعه و استفاده در اختیارم نهاد و بدین مکرمت بنده را گروگان منت و محبت خویش گردانید.
نام کتاب مطبوع - آنگونه که بر صفحه عنوان نقش بسته - «توفیق التطبیق فی اثبات ان الشیخ الرئیس من الإِمامیة الاثنی عشریة» است. نویسنده آن، علی بن فضل‏الله جیلانی، و مصحح آن، دکتر محمد مصطفی حلمی است که استاد فلسفه اسلامی و تصوف در دانشکده ادبیات دانشگاه قاهره معرفی شده. چـاپ نخســت آن - که پیــش روی منـست - بـه سـال 1373هـ .ق. / 1954م. در «دار احیاء الکتب العربیه»ی حلبی و شرکا منتشر شده و دفتر نخست از مجموعه‏ای است که به یاد مصطفی عبدالرزاق چاپ گردیده است (/الکتاب الأَول من سلسلة ذکری مصطفی عبدالرزاق للدراسات الإِسلامیة).
اصل کتاب توفیق التطبیق که از تراث ایران اسلامی بشمار می‏رود و در اوایل روزگار صفوی به دست یک عالم شیعی دوازده امامی ایرانی قلمی شده است، برای شناخت پیشینه اندیشگی ایران و اسلام وشخص ابن‏سینا و افکار او و تصویری که نزد پسینیانش از وی ترسیم گردیده، بسیار سودمند است.
چاپ مذکور آن هم که با مقدمه و تعلیقات دکتر محمد مصطفی حلمی همراه شده، بویژه از حیث انتقاداتی که بر متن وارد می‏کند، هر چند آن انتقادات بی‏وجه و بی‏اعتبار باشند، برای ما خالی از اهمیت نیست، وبه دیدن و بررسیدن می‏ارزد.
چون موضوع - علی رغم گذشت سالیان از طبع و نشر نخست متن - هنوز از طراوت و بداعت کافی برخوردارست، و بسیاری از علاقه‏مندان ایرانی اینگونه مباحث، از دیدار و مطالعه اصل کتاب و تعلیقات و مقدمه مصحح آن، محروم‏اند. آهنگ مروری تفصیلی‏تر بر توفیق التطبیق می‏کنیم و من الله التوفیق.
به قول مرحوم حبیب یغمایی، «اگر سودی نبخشد، زیان هم ندارد(1)»!
*
مصحح مصری، دکتر محمد مصطفی حلمی، این جیلانی را تنها از خلال همین کتاب توفیق التطبیق شناخته و شناسانیده است، ولی - دست کم: امروز - ما با آثار دیگری که از علی بن فضل‏الله جیلانی (گیلانی) می‏شناسیم - و یاد کرد آنها را به اواخر این نوشتار موکول می‏کنیم - می‏توانیم شناختی دقیق‏تر و گسترده‏تر حاصل نمائیم.
یک نکته اساسی درخور یادکرد اینست که صورت کامل نام و نشان مولف توفیق التطبیق، چه در مقدمه مصحح (ص 12) و چه در آغاز متن(ص3)، بدین شکل ضبط شده است: «علی بن شیخ فضل الله الجیلانی القونی الزاهدی».
نگارنده تا مدتی با مشاهده لفظ «القونی» متحیر بود- و گمان ورزیهایی می‏کرد، از جمله آنکه شاید «قونوی» / «قونیوی» باشد - ، ولی با مراجعه به فهرستهایی که نام نویسنده را از خلال آثار متعدد فارسی و تازی‏اش بیرون کشیده و یادکرده‏اند- و مذکور خواهد افتاد - ، معلوم شد که ضبط صحیح الفومنی است «و القونی» بکلی اشتباه و نتیجه سهو ناسخ یا مصحح است. پس نویسنده توفیق التطبیق اهل شهر «فومن» گیلان بوده که تا امروز برجاست.
گفتنی است که نام کتاب نیز ظاهراً «توفیق‏التطبیق» است و بس؛ مؤلف در متن آن را بدین اسم نامیده؛ و «فی اثبات ان الشیخ الرئیس من الإِمامیه الإِثنی عشریة» را باید افزوده ناروای مصحح مصری به شمار آورد.
دکتر حلمی برای تصحیح این متن عکس دو دستنوشت را در دست داشته و به کار برده است: یکی دستنوشتی از کتابخانه ملی ملک، و دیگر یک دستنوشت متعلق به کتابخانه لیتون(lytton) در دانشگاه علیگره.
*
متن توفیق التطبیق جیلانی مشتمل است بر یک «مقدمه» و دو «مقاله»:
جیلانی در مقدمه (صص 3-6) - پس از سپاس و ستایش خداوند و درود بر پیامبر گرامی و خاندان (صلوات الله علیه وعلیهم اجمعین) با عباراتی متشیعانه- ، از ماجرایی یاد می‏کند که به تألیف توفیق‏التطبیق انجامیده و انگیزه این نگارش گردیده است.
وی می‏گوید که درسال هزار وشصت و دو (1062)ی هجری در شهر شیراز در مجلس یکی از بزرگان (/«بعض السادات الکرام») با گروهی از علمای عظام نشسته بوده که یکی از حاضران شروع به سخن گفتن از گروهی عالمان بزرگ می‏کند وسخن به احوال شیخ‏الرئیس [= ابوعلی سینا] می‏رسد. یکی، او را از کافران می‏شمارد، دیگری از اهل سنت به حساب می‏آورد، و یکی دیگری وی را از زیدیه می‏داند. سخن به درازا می‏کشد و - به قول جیلانی- جزقیل و قال و اظهار کمال، از اینهمه گفتار، چیزی حاصلشان نمی‏شود. عاقبت یکی از این جمع مشغول به سخن، رو به جیلانی می‏کند و نظر او را جویا می‏گردد. وی هم در پاسخ «إِنّ‏بعض الظنَّ إِثم» قرآنی را خاطر نشان می‏کند و می‏گوید: «ما در حق او بدان چیزی معتقدیم که وی شایسته آنست؛ یعنی اینکه او موحدی مؤمن است از امامیه». پرسشگر پیشین از وی می‏پرسد:«دلیل بر آنکه او از امامیه است، چیست؟»؛ و جیلانی سخنان خود ابن‏سینا را درباره خلیفه و امام، در آخر فصلی از کتابش، شفا، گواه سخن خود می‏شمارد.
جیلانی در این مقام از مقدمه کتاب، از خاطره آن مجلس منصرف می‏شود و بر سر این مدعیانی که ابن‏سینا را به کفر منسوب می‏دارند، تاختن می‏آورد؛ می‏گوید که اگر از اینان بپرسند که «آیا ابن سینا مسلمان زاده بوده‏است؟»، خواهند گفت: «آری»؛ و اگر بپرسند: «آیا شما از او فاضل‏تر و فهیم‏تر و هوشمندتر هستید؟»، خواهند گفت: «نه»؛ و اگر بپرسند: «آیا رویگردانی وی از دین پدرانش بخاطر دنیا بوده است؟»، خواهند گفت:«نه». جیلانی سپس می‏گوید:«پس... کاش می‏دانستم چرا ابن‏سینا کافرشد و اینان از مسلمین‏اند!». به عبارت دیگر، جیلانی می‏گوید که اگر ابن سینا از این مدعیان فهیم‏تر بوده و کفر(فرضی)اش هم به سبب دلبستگی به دنیا و انکار حقیقت نبوده و از روی شناخت، صحیح بوده، چرا اینان از او پیروی نمی‏کنند!؟
او این سخنان مدعیان را برضد ابن سینا، بتقلید از اشاعره می‏داند؛ «اشاعره» ای که - به قول جیلانی - جمیع قواعد حکمت را، از علیت و معلولیت، و لزوم و وجوب، تا دیگر اصول حقانی برهانی، انکار می‏کنند.
جیلانی خاطر نشان می‏کند که آنچه اشاعره در «تهافتات» گفته‏اند آشکارا نشان از عدم درک کلام حکماو ناآگاهی از مرام ایشان می‏دهد. او سپس سه ادعای اشاعره را بر ضد فلاسفه یاد می‏کند و می‏گوید که «عدم علم به جزئیات» یک توهم، «انکار حشر جسمانی» یک افتراء، و «قول به قدم عالم» یک اشتباه است؛ و پس از اشاره‏هایی چند، تفصیل را به حاشیه‏ای که بر اشارات و شفانوشته است، ارجاع می‏دهد.
همانگونه که دکتر محمد مصطفی حلمی هم بدرستی در تعلیقات کتاب (ص 114 و 115) یادآوری کرده، سخن جیلانی در اینجا ما را به یاد غزالی می‏اندازد. پنداری لبه تیغ انتقاد جیلانی پیش از هر کس و بیش از هر کس چهره تهافت الفلاسفهی غزالی را می‏خراشد؛ چه، اولاً جیلانی در سخن خود از لفظ «تهافتات» استفاده کرده؛ ثانیاً، سه مدعایی که او یاد می‏کند، سه مدعای اصلی غزالی برای تکفیر فلاسفه از جمله ابن سینا، است .به قول دکتر حلمی (ص 115) در رد این سه مدعا، جیلانی بسیار به ابن رشد نزدیک و شبیه شده است .
جیلانی در ادامه مقدمه می‏گوید که یکی از اهل فضل و حال که در آن مجلس مقال وی را استماع نموده، مصرانه تفسیر این «فصل» (/ظ. فصل مورد اشاره از شفای ابن سینا) را از او درخواسته تا احقاق حق و ابطال باطل صورت پذیرد و رای و کامه حقیقی ابن سینا روشن شود. از این رو، جیلانی- به تعبیر خودش:«مع ضیقّ المجال، و تشتّت البال، و اختلاف الأَحوال، و قلّه البضاعة، و عدم المهارة فی صناعة الکلام علی وجه الکمال» - دست به کار نگارش توفیق التطبیق گردیده است.
از همین اندازه از مقدمه توفیق التطبیق می‏توان معلوم کرد که: اولاً، کتاب منهجی کلامی / متکلمانه خواهد داشت و نویسنده «صناعت کلام» را در کار خود دارای دخل تمام می‏داند. ثانیاً، توفیق التطبیق، در حقیقت، شرح و گزارش پاره‏ای از سخنان ابن سینا و علی الخصوص شرح بخشی است از شفا که به بحث خلیفه و امام می‏پردازد. ثالثاً، مؤلف در کتاب به نوعی درصدد بازنمایی چهره حقیقی و دین باور مردی است که سده‏ها پیش؛ از سوی غزالی طوسی، فقیه اشعری مذهب عصر سلاجقه، تکفیر شده است .
جیلانی سفارشنامه‏ای عرفانی - اخلاقی را پایان بخش مقدمه کتاب خود قرار می‏دهد که باعبارت «اعلم أیّها الأخ الشّفیق و العالم الوفیق!» آغاز می‏گردد. وی در این سفارشنامه مخاطب را توصیه می‏کند که اگر می‏خواهد «پیاله‏ای از رحیق و جرعه‏ای از تحقیق» بنوشد، نخست به «تهذیب اخلاق» روی آورد و به «تخلیه و تحلیه» بر بنیاد «شریعت» اشتغال ورزد. جیلانی در این باب اشارات امام سجاد- علیه‏الصلاة‏والسلام- را در صحیفه کامله (اولاً درباره مکاره اخلاق و کردارهای نکوهیده، و ثانیاً درباره مکارم اخلاق و کردارهای پسندیده» گواه اشارت خود می‏شمارد.
سپس آیه 177 از سوره بقره را یادآوری می‏شود و با اندازه‏های قرآنی و عرفانی، خواننده را به طهارت قلب و سفر الی الله فرا می‏خواند.
دکتر حلمی درست دریافته که تعابیر جیلانی در این مقام تعابیری صوفیانه است (سنج: ص 119) ولی نباید هم از یاد برد که جیلانی خود با برخی قیود و عبارات می‏خواهد سخن و روش و سفارش خود را از منهج عام متصوفه خارج کند. او اشتغال به «تخلیه و تحلیه» را، «علی نهج الشّریعة الشّریفة»، توصیه می‏کند و حکمت و عمل را وقتی منجی می‏داند که از «شریعت» مأخوذ باشد و به پیروی از ائمّه هدی - علیهم السلام- صورت بندد.
اصل عبارت وی در اواخر مقدمه‏اش چنین است:«... و هی منجیة اذا کانت مأخوذة من الشریعة الغراءِ، بالتمسّک بالعروة الوثقی، و متابعة أئمة الهدی- علیهم الصلوات و التحیات من مفیض الخیرات و البرکات.»
*
مقاله نخست توفیق التطبیق (ص 9و 10) دربردارنده دو فصل است؛ هر دو موجز و کوتاه. فصل نخست، درباره وجود واجب الوجود (بالذات)، است، و فصل دوم، درباره یگانگی واجب الوجود (بالذات) و عینیت صفات وی با ذاتش (و زائد نبودن صفات بر ذات).
این دو فصل کوتاه، یادآور نگارشهای کلامی موجز خواجه طوسی و علامه حلی و سالکان مکتب کلامی این بزرگواران است، از قبیل باب حادی عشر وبرخی شروح آن .
مقاله نخست، خود بیش و کم مقدمه‏ای است برای مقاله دوم که موضوع آن موافقت کلام ابن سینا در مسأله امامت با امامیه و مخالفت او با غیر ایشان.
جیلانی در آغاز مقاله دوم به خواننده تذکر می‏دهد که مقصود از تحریر این رساله بیان آنست که در مسأله امامت کلام شیخ الرّئیس موافق مذهب امامیه است و در این باب باهمه گروههای، دیگر مخالف می‏باشد، براین بنیاد چنان سزاوار و مصلحت می‏بیند که نخست مسأله امامت رابنا بر مذهب امامیه بیان نماید، سپس به تفسیر کلام شیخ‏الرئیس دست یازد و - به نحوی که راه را بر هر گمان و گمانمندی ببندد- آن را بامذهب امامیه تطبیق دهد( سنج: ص 13).
بدین ترتیب جیلانی به تحقیق در مساله امامت و تعریف آن می‏پردازد (ص 13 و 14) و صفاتی را که امام بناگزیر بدان متصف بایدبود یاد می‏کند(ص 15) و به تحقیق در عصمت به طور تفصیلی دست می‏یازد (تا ص 36). وی در ادامه (از ص 37)، امامت امیرمومنان علی بن ابی طالب - علیهماالسلام- را بنا بر «متفقات فریقین» اثبات می‏کند.
جیلانی در بحثهای کلامی‏اش از «محقق طوسی» (خواجه نصیر) و «علامه حلی» نقل قول می‏کند و اسلوب سخنش آشکارا تأثر وی را از مکتب کلامی این دو متکلم بزرگ فرا می‏نمایاند.
او حتی المقدور می‏کوشد در جایی که هم دلیل نقلی و هم برهان عقلی می‏توان اقامه کرد، از طریق برهان عقلی وارد شود، زیرا برهان عقلی را استوارتر و یقین‏آورتر می‏داند (سنج: ص13). وی اختصاص رساله‏اش را به دلایل عقلی تا آنجا جدی می‏گیرد که وقتی یکجا بیان رجحان یکی از دو نظر مختلف موقوف به یاد کرد دلیل نقلی می‏شود، از بیان رجحان تن می‏زند و آن را به حاشیه‏اش بر کتاب کافی (حدیثنامه شیخ کلینی ره) وا می‏گذارد که قصد داشته پس از آن بنگارد (سنج: ص35).
فی الجمله، بخشی از رساله جیلانی که به تحقیق عقاید کلامی - بویژه دو بحث امامت و عصمت - می‏پردازد، خود می‏تواند چونان رساله متکلمانه جداگانه‏ای مورد توجه و عنایت کلام پژوهان باشد.
جیلانی پس از این تحقیقات، به ذکر استشهادات و مناسباتی از کلام شیخ‏الرئیس دست می‏یازد(صص 53-58) تا خواننده را بیاگاهاند که سخنان شیخ‏الرئیس موافق عقیده امامیه است. وی در این بخش پاره‏ای سخنان ابن سینا را درمقالاتی از شفا و اشارات و پاسخش به ابوالحسن عامری و رساله‏اش، «فی القوی الإِنسانیّة» (که ضمن تسع رسائل وی چاپ شده است) و رساله معراجیه (به نص فارسی رساله) یادآور می‏شود و ایضاح می‏کند.
پس از آن جیلانی به مقصود اصلی‏اش از نگارش توفیق التطبیق می‏پردازد؛ یعنی شرح و گزارش فصلی از شفای ابن سینا که درباره خلیفه و امام و وجوب طاعت ایشان است.
وی در این قسمت، گفتار ابن سینا را بخش بخش، مُصَدَّر به عبارت «قوله» آورده و شرح کرده و نشان داده که با مذهب امامیه موافق و با دیگر مذاهب مخالف است. بدین ترتیب گفتار ابن سینا را با باورهای امامیه تطبیق کرده است، و رمز تسمیه اثر به نام «توفیق التطبیق» همین است .
جیلانی، ثبوت حقانیت مذهب امامیه را در باب امامت و خلافت، از دو طریق می‏داند: یکی، نص و عصمت، و دیگری، متفقات فریقین. وی در این رساله کوشیده هر دو طریق را در سخنان ابن سینا فرانماید و از این رهگذر راه را بر هرگونه مناقضت و توهم ببندد (نگر:ص 96 و 97).
وی در انجامه توفیق التطبیق می‏گوید که اگر بخت یاری‏اش کند، دیگر فصول کتاب شفا را نیز شرح می‏نماید تا کسانی که شیخ‏الرئیس را به متناقض گویی و تکرار نسبت می‏کنند، از بی‏اطلاعی خود آگاه شوند.
نگارش توفیق التطبیق، آنگونه که از یادداشت انجامین جیلانی برمی‏آید (ص 97)، در شهر شیراز در روز پانزدهم ماه جمادی الاولای سال 1070 هجری پایان گرفته است .
*
نگارنده این سطور، پس از مطالعه توفیق التطبیق تنها با تصفح چند فهرستنامه معروف نسخ خطی ایران، و نه باتفحص کامل و استقصای بلیغ، نشان آثار دیگری از علی بن فضل الله جیلانی (گیلانی) یافت که ما را به شناختی جامع‏تر از او و آثارش رهنمون می‏شود.
مجموعه «293 ج» متعلق به کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران که در اوایل سده دوازدهم و به دست یک کاتب کتابت شده است و زمانی از آنِ ضیاءالدین درّی بوده، دربردارنده 64 رساله است، و از جمله نگارشهایی از «علی بن شیخ فضل الله گیلانی فومنی زاهدی»، از این قرار:
1) رسالة فی ابطال الخلأ
2) پرسش یکی از بزرگان گیلان و پاسخ علی بن شیخ فضل الله گیلانی فومنی زاهدی به فارسی در این که چرا پیامبران، پیشین از یک دسته مخصوص بوده‏اند نه همه مردم (در چهار فصل؛ مورخ 1071).
(یادآوری: در این اثر از رساله اثبات امامت وی هم یاد شده است.)
3) شرح بیت «کورکورانه مرو در کربلا....» ازمثنوی مولوی که چون در مجالس درباره آن گفت و گو می‏شده و از او پرسیده بوده‏اند، وی در ذی‏حجه 1066 در شیراز این رساله را ساخته است.
4) حل اعضالات فصل ابطال التکافوُ من کتاب الشّفاء (به عربی) که شاید همان حاشیه‏ای باشد که در توفیق التطبیق از آن یاد کرده. این حاشیه را پس از بازگشت از مکه مکرمه و مدینه منوره به اصفهان در مسجد عتیق که در آنجا درس می‏گفته نوشته و درآن از «استادنا و استادالبشر العقل الحادی عشر» یاد می‏کند؛ نوشته صفر 1060.
5) توفیق التطبیق.
6) رساله دربیان ارادة الله (به فارسی، دارای یک مقدمه و چهار فصل و یک خاتمه، ساخته در ماه شعبان 1069 به درخواست برادری ایمانی).(2)
مجموعه‏ای در کتابخانه ملی ملک (وابسته به آستان قدس رضوی ع) هست که به تصریح فهرستنگار آن به مجموعه پیشگفته دانشگاه تهران بسیار نزدیک است. نگارشهایی که از گیلانی در این مجموعه دستیاب می‏شوند عبارتند از:
1) رسالة فی بطلان الخلأ. (همان رساله نخست ردیف پیشگفته).
2) رساله‏ای در تحقیق معنی اولوالعزم (ظاهراً همان رساله دوم ردیف پیشگفته)
3) شرح بیتی از مثنوی (ظاهراً همان رساله سوم ردیف پیشگفته)
4) رسالة فی اثبات احدیة الباری (به عربی). در دیباجه آن نوشته که پس از بازگشت از سفر مکه در شهر اصفهان از او خواسته‏اند که در این باره چیزی بنویسد.
5) مقال فی احوال الشیخ الرئیس ابوعلی سینا (همان توفیق التطبیق است).
6) رساله‏ای در ارادة الله (ظاهراً همان واپسین رساله ردیف پیشگفته).
گفتنی است این مجموعه در سده سیزدهم وبه قلم کرمعلی خراسانی کتابت شده است.(3)
در همین کتابخانه ملک نسخه‏ای به خط شکسته نستعلیق باز از سده سیزدهم از یک نگارش فارسی علی بن فضل الله گیلانی زاهدی که در ذی حجه 1066 در شیراز ساخته در آن هست تحت عنوان «رساله در سلوک» شناسانیده شده ولی فهرستنگار یا کاتب یا... نسبت «فومنی»ی وی را بخطا «قومی» نوشته است.(4)
نسخه دیگری از توفیق التطبیق باز در کتابخانه ملک هست که به خط نستعلیق و در 7 رجب 1124 کتابت گردیده و نخستین برگ آن نونویس است .
پس لااقل سه نسخه از توفیق التطبیق در ایران، و در شهر تهران هست، که مصحح مصری کتاب دو نسخه از آنها را ندیده(5).
بنده یا هرکس دیگر، تا نسخه چاپی را دست کم با یکی دو نسخه از دستنوشتهای موجود کتاب نسنجد، درباره میزان صحت ضبط نص اثر اظهارنظری نمی‏تواند کرد، لیک از سهو کلانی که در ضبط نام نویسنده رخ داده، می‏توان احتمال داد که متن چاپی کنونی در خور اعتماد کلی نباشد.
مقدمه و تعلیقات مصحح نیز چندان بهایی ندارد؛ قلت اطلاعات مصحح از پیشینه فرهنگی شیعه و فضای فکر و فرهنگی که مؤلف توفیق التطبیق در آن زیسته، او را از تقدیم و تعلیق شایسته این اثر ناتوان ساخته است.
مصحح در جایی که جیلانی تعریف «امام» را از «محقق طوسی» نقل می‏کند(ص14) تعلیقه‏ای زده و پس از یادکرد برخی از اهل علم و ارباب حقایق که طوسی خوانده می‏شده‏اند، «محقق طوسی» ی مورد نظر مؤلف را شیخ الطائفه ابوجعفر محمدبن‏حسن‏طوسی دانسته و گزارشی نسبتاً مفصل از حیات وی به دست داده است (صص 140-142)؛ حال آنکه - ظاهراً، بل یقیناً - مراد جیلانی شیخ طوسی(ره) نبوده، بلکه خواجه‏نصیرالدین طوسی (رض) را اراده نموده و این بااندک اطلاعی از نصوص کلامی امامیه و سیاق سخن این نویسندگان قابل تشخیص است.
ذیل نام «علامه حلی» چنین تعلیق نموده که «الحلی: کنیة [کذا!] ثلاثة من أفاضل علماء الکلام إِلامامیّة» (ص 143) و پس از نام بردن محقق حلی و علامه حلی و ابن فهد حلی، گفته که اینجا مراد جمال‏الدّین حسن معروف به علامه است. اگر این مصحح و تعلیقه نویس آشنایی درستی با معارف امامیه به حاصل آورده بود، نیازی به اینهمه این سو و آن سو رفتن نداشت و ضمناًمحتاج نبود از جایی نقل کند که «حلی، کنیه[کذا!!]ی سه تن از افاضل کلامدانان امامی است»! باری، علی بن فضل الله جیلانی مردی است آشنا با فلسفه که بر اشارات و شفا حاشیه نوشته؛ مطلع از نگارشها و اقوال کلامی عالمانی چون خواجه طوسی و علامه حلی وشیخ صدوق، شناسنده علوم نقلی که قصد داشته حاشیه بر کتاب شریف کافی بنگارد؛ و آگاه از مصطلحات و نگارشهای صوفیه خاصه ابن عربی - چنان که جایی (ص 29) به فصوص الحکم او هم ارجاع می‏دهد.
در مقابل، مصحح مردی است که از فرهنگ و تاریخ و نگارشهای امامیه - به گواهی تعلیقات و مقدمه‏اش- آگاهی و شناختی درست ندارد، و چون از عامه است، بیش از آنکه به فهم ژرفای سخن مؤلف توفیق التطبیق و گزارش آن کامیاب شود، درصدد پاسخگویی و دفاع از موالی خود، از جمله عمر بن خطاب (سنج:ص 223و220)، برآمده. زین رو، حق کتاب را نگزارده است و بلکه گاه عرض خود برده و زحمت ما و مؤلف داشته و آب در هاون کوفته است .
*
علی بن فضل الله جیلانی، نمونه یک دانشور متشرع و فلسفه دان و عرفان گرای روزگار صفوی است؛ از دانشورانی که در شکل‏گیری اندیشه‏های کنونی حوزه علمی تشیع سهمی بسزا داشته‏اند.
جیلانی در یکجای توفیق التطبیق (ص29) سخنی دارد که بخوبی بیانگر مشرب عقیدتی و نگاه دین‏شناختی اوست. وی می‏گوید:«در کلام انبیاء و اوصیا ظاهری هست و باطنی که فقها مفسران ظاهر کلام ایشان‏اند، و حکما مفسران باطن کلام ایشان؛ و عرفا میان این دو جمع می‏کنند، و از این رو با آن دو گروه نزاعی ندارند. اگر کلام حکما از رموزات کلام انبیا استنباط نشده و از مشکات آثار اوصیا اخذ نگردیده باشد، حکمت نیست، ضلالت است؛ ولی اکثر نتایج افکار و یقینیات حکما از رموزات کلام و تعالیم انبیا استنباط شده، و اگر از ایشان نیاموخته بودند، به گفتار و کردار ایشان اعتماد نمی‏نمودند - مانند طبیعیان.»
سزاوارست پژوهنده‏ای آشنا به کلام و حکمت شیعی، مجموعه نگارشهای تازی و پارسی این متأله مایه ور امامی را، بر بنیاد دستنوشتهای موجود، احیا کند، و از جمله، به تجدید تصحیح توفیق التطبیق دست یازد. احیاء و نشر این مجموعه - در یک مجلد کلان یا دو دفتر- برگی دیگر از میراث اندیشگی تشیع را غبار افشانی خواهد کرد

پاورقیها:

(1) یادنامه علامه محمد قزوینی، به کوشش علی دهباشی، چ 1، تهران: انتشارات کتاب و فرهنگ، 1378 هـ .ش.، ص 323.

(4) سنج: همان، همان ج، ص 187.

(5) سنج: همان، ج 5، ص 379.

(3) سنج: فهرست نسخه‏های خطی کتابخانه ملک وابسته به آستان قدس، ج 7: مجموعه و جُنگ‏ها، زیرنظر وتالیف: ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، با همکاری محمدباقر حجتی و احمد منزوی، صص 454-470 .

(6) نسخه مورد استفاده مصحح مصری که متعلق به کتابخانه ملی ملک بوده، آنگونه که از توضیحات وی در مقدمه‏اش مستفاد می‏گردد، همان نسخه کتاب کرده کرم علی خراسانی است .

(2) سنج: فهرست نسخه‏های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، گردآوری و تنظیم: سید محمدباقر حجتی با تحقیق و نظارت: محمدتقی دانش پژوه، صص 198 - 204.


 
ï؟½ï؟½ï؟½ï؟½ï؟½ï؟½:  |  شنبه 87 آبان 25  ساعت 6:36 عصر 

    ï؟½ï؟½ï؟½ï؟½ ï؟½ï؟½ ï؟½ï؟½ï؟½ï؟½ï؟½ï؟½ï؟½ ï؟½ï؟½ï؟½ ï؟½ï؟½ï؟½ ï؟½ï؟½ï؟½ï؟½اگ
ابن سینا و تشیع دوازده امامی
[عناوین آرشیوشده]